Narodowe Siły Zbrojne w Kaliszu. Szpicle i donosiciele do Gestapo. Ulica Ciasna.

W czasie wojny znaleźli się nieliczni, którzy z wiadomych sobie powodów donosili do gestapo, czasami za drobną opłatą lub kieliszek wódki. Wśród nich wyróżniali się kryjący się pod pseudonimem G.-35 i V.-35. Aktywność tej dwójki wyrządziła wiele szkód, ponieważ przedostali się do struktur ZWZ i informowali Gestapo o ruchu oporu w Kaliszu. Zachowały się ich meldunki. (APK w Kaliszu)

W dniu 25.02.1943 G.-35 donosi:

"U żony byłego polskiego generała Altera w Kaliszu, Goethestrasse 8 (ul. T. Kościuszki), często bywają  wdowy po oficerach i tych, którzy są jeszcze w jeńcami wojennymi. Do tej pory nie udało się ustalić, co tam się dzieje. Uwaga: operacja jest obsługiwana przez AD. Kalisz".

W dniu 27.05.1943 G.-35 donosi:

"Stanisław Lisiak, mieszkający w Kaliszu, Humboldstrasse, pracował w dawnej Rzeszy, ale zerwał umowę o pracę i wrócił do Kalisza. Handluje wyrobami tytoniowymi, które kupuje od pracownika sklepu tytoniowego Seidaka, Kalisz, Rathausplatz (Plac Ratuszowy). Spotykał innego pracownika, Polaka, na korytarzu sklepu tytoniowego i, jak zauważyłem, było to zwykle około godziny (nieczytelne)".

"Stanisław Olejniczak, który nie ma stałego miejsca zamieszkania i pracy, jest obecnie w Kaliszu, Oberschlesischestr. 28 (ulica Górnośląska). W domu znajduje się dawny sklep, w którym mieszka". 

Z meldunków konfidentów wyłania się bardzo ciekawy obraz ulicy Ciasnej.

W dniu 09.06.1943 V. -35 donosi:

"Polska organizacja ruchu oporu NSZ, o której już wspomniałem, istnieje tu w Kaliszu od około 1943 roku i nazywa się „Komitetem Kaliskim”. Ona jest organizacją odłamową ZWZ. Krysiński ostatnio odwiedził mnie dwukrotnie z drugą osobą, której nie znam, którą określił jako komendanta okręgu. Osobę mogę opisać następująco: Silny, blond włosy zaczesane do tyłu, pociągła twarz, 170 cm wzrostu, około 30 lat, jasna marynarka i ciemne spodnie". (Czy mógł to być komendant powiatu Kalisz - ppor. rez./kpt. NSZ Czesław Wszędybył „Wiktor Kaliski”, student Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, żołnierz kampanii 1939, komendant powiatowy NSZ w Kaliszu, zginął w walce z Niemcami 3 września 1943 na ulic Pułaskiego. Miejsce pochówku nieznane)

Kalisz, ul. Ciasna 5, widoczne liczne ślady po kulach aż do ostatniego piętra.
Nad oknem na parterze spod farby wystaje napis reklamujący fryzjera Frajtaga
 - pamiątka po żydowskiej społeczności Kalisza. Rodzina Frajtagów była dość liczna, fryzjerami byli Izak (ur.1880) oraz Jakob (ur. 1904) i Mojsze (ur. 1902), wszyscy zginęli w Shoah.
Zdjęcie - autorka 01.01.2023

I ciąg dalszy meldunku: "Powiedziano mi, że NSZ w Kraju Warty liczy około 1800 członków. ZWZ jest silniej reprezentowany w Kaliszu niż NSZ. NSZ sformował w Kaliszu coś w rodzaju korpusu ochronnego w sile 40 ludzi, który ma zadania polityczne i policyjne. Ten korpus ochronny powstał przy Grazerstrasse 3/7 (ulica Ciasna - dopisek mój) u "Górala" (pseudonim).

Pierwsza wstępna zbiórka odbyła się tu w kwietniu 1943 r. Oprócz korpusu ochronnego formowane są obecnie trzy plutony w sile 1140 ludzi. Mój znajomy Buczkowski był dowódcą 1. plutonu. Został zwerbowany przez Krysińskiego z punktu widzenia tego, że NSZ jest przeciwny komunizmowi. Ale kiedy dowiedział się, że (nieczytelne), odwrócił się od NSZ i spalił dokumenty, które już otrzymał. Buczkowski miał pseudonim "Sęp". Krysiński posiada pseudonim "Miron" lub "Mirow" (słabo czytelne). Obecnie jestem na tyle dobry, że zostałem przyjęty do NSZ i zostałem wyznaczony na dowódcę 3. plutonu. Mój pseudonim to „Kruk”, co po niemiecku oznacza „Rabe”. Za kilka dni dostanę dokumenty".

Meldunek szpicla o organizacji ZWZ w Kaliszu

Do czego doprowadziła działalność tych szpicli ? Jak donosi 25.09.1942 Wilhelm Schönrogge, szef placówki Gestapo w Kaliszu w telegramie do Gestapo Litzmannstadt (Łódź): 

"Meldunki V. -35 odnoszą się do działalności polskiego ruchu oporu "NSZ" - Narodowe Siły Zbrojne - niem. Nationale Wehrkraft.

7, 8 i 9 września 1943 została przeprowadzona akcja zlikwidowania NSZ, która prowadziła do aresztowania tutejszych działaczy.  V.-35 jest wyznaczony, po przeprowadzeniu akcji, do ustalenia tych, którzy zbiegli". 

Telegram  25.09.1942 do gestapo w Łodzi
Wilhelma Schönrogge. Tłumaczenie-autorka.

I V.-35 wywiązuje się z tego zadania. Już po akcji zatrzymań członków NSZ donosiciel tropi zbiegłych członków NSZ. W dniu 18.09.1943 melduje:

"Rabiega zatrzymał się w Kościelnej Wsi. Istnieje możliwość, że przebywa u krewnych. W Kościelnej Wsi organizacja składa się z 80 członków. Skalski również ukrył się w Kościelnej Wsi. Buschkowski (chodzi o Buczkowskiego) dał Grobelnemu jakieś papiery. Grobelny jest niewinny. Jest z "niemieckiego domu". Należy jeszcze złapać ps. "Grom" - nie znane jest mi jego nazwisko (...)".

W dniu 18.08.1944 V.-35 donosi:

"Folksdojcz Edmund Madejski ur. 1884, zamieszkały przy Górnośląskiej 43 jest od kilkunastu dni członkiem NSZ (...) szedłem z Madejskim i komendantem NSZ "Ziemowitem"(pseudonim) ulicą Poznańską w kierunku Kościelnej Wsi. Skręciliśmy w stronę młyna, dokąd wysłał mnie "Ziemowit". Rozmawiali i on go przyjął (Madejskiego), jaką ma funkcję Madejski nie wiem. Pracuje w fabryce Hillekego. Można u niego słuchać wrogich stacji (radiowych).

Do meldunku dołączono uwagę: Madejski został aresztowany 06.03.1941 podczas prewencyjnej akcji policji, 15.03.1941 został jednak zwolniony, ponieważ jego żona ma w 50% niemieckie pochodzenie".

W dniu 09.11.1944 G.-35 donosi:

"W zakładach Zollern w Kaliszu (dzisiaj WSK) Polak Nawrot jest zatrudniony jako brygadzista. Mieszka w Opatówku. Nielegalnie wytwarza przedmioty codziennego użytku z surowca zakładów i każe je wynosić innym osobom, między innymi wykonał sobie maszynę do cięcia tytoniu. Dowiem się w najbliższych dniach, kto przenosił je z fabryki przez kontrolę.

Polski robotnik Michera wykonał także maszynę do cięcia tytoniu i żelazko.

Uwaga: więcej wiadomości wkrótce".

Z meldunku Gestapo Kalisch do Gestapo Litzmannstadt w dniu 06.04.1944 wiemy, gdzie na co dzień pracował szpicel występujący w meldunkach do kaliskiego Gestapo jako V.-35. Otóż pracował w zakładach "Weserflug" Kalisch jako robotnik, a jego prowadzącym był Nolte - zastępca Schönrogge. O  Nolte i Schönrogge tutaj Historia w sepii...: Wilhelm Schönrogge, szef placówki Gestapo w Kaliszu

V.-35 nadawał jeszcze 15.09.1944: " Niedawno Pawlak opowiedział mi, że jest w ZWZ i posiada legitymację. Trzyma ja ukrytą pod skrzynką na balkonie".

G.-35 nadawał 02.10.1944: "W zakładach "Weserflug" 20-letni Polak o nazwisku Holak zamieszkały w Kaliszu ulica Krakauerstr. nosił przy sobie ulotki i pokazywał innym pracownikom. Ja tez czytałem ulotkę. Nawoływała Polaków do jedności i zapowiadała nadejście nowych, sprawiedliwych czasów. Chciałbym nadmienić, że ojciec tego Holaka był polskim profesorem".

W archiwum zachował się szczątkowy spis donosicieli do gestapo. Wśród nich folksdojcz Józef Bartosik, który w czasie wojny mieszkał na ulicy Ciasnej 20. Po wojnie ukrywał się na Śląsku. Był sprawcą śmierci wielu Polaków. Konfidentkami były tez kobiety: Halina Dobrowolska, Zofia Orczykowska. (APK, Spuścizna Martyna, 367)

Kamienica na ul. Ciasnej 5, można powiedzieć, że tu narodził się NSZ w Kaliszu.
Zdjęcie - autorka 01.01.2023

Oprac. Dominika Pawlikowska

Na podstawie: APK w Kaliszu, Spuścizna Martyna, Sygn.1446, Meldunki konfidenta Gestapo dotyczące mieszkańców Kalisza związanych z ruchem oporu.

O Armii Krajowej w Kaliszu można przeczytać w "Armia Krajowa w Kaliszu: zarys historii wojennej kaliszan 1914-1945  [opracował Jurand Piotrowski], Kalisz 2004.

Opracowanie przez Archiwum w Kaliszu na temat Armii Krajowej Armia Krajowa w Kaliszu

*Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) – polska konspiracyjna organizacja wojskowa obozu narodowego działająca w latach 1942–1947, licząca w szczytowym okresie rozwoju około 75 tysięcy ludzi. NSZ były trzecią co do wielkości formacją zbrojną polskiego podziemia niepodległościowego okresu II wojny światowej, po Armii Krajowej i Batalionach Chłopskich. W czasie okupacji niemieckiej walczyła z Niemcami i zwalczała polskie formacje komunistyczne: Gwardię Ludową, Armię Ludową oraz partyzantkę radziecką i bandy rabunkowe. W okresie powojennym brała udział w walkach przeciwko Armii Czerwonej, NKWD, formacjom Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego i in.) i ludowego Wojska Polskiego.

Ciekawy artykuł;

W piwnicy domu przy ulicy Niecałej w Kaliszu mieścił się areszt Gestapo. ZDJĘCIA | Kalisz Nasze Miasto

19 stycznia 1945 roku generał Leopold Okulicki wydał rozkaz rozwiązujący Armię Krajową. Było to spowodowane niebezpieczeństwem trwania w strefie operacyjnej Armii Czerwonej, która zwalczała i rozbrajała jej oddziały. Tego samego dnia Okulicki wydał tajny rozkaz, w którym polecił nie ujawniać się. Sensem rozkazu było zachowanie małych, dobrze zakonspirowanych sztabów i całej sieci radiowej. Część żołnierzy AK rejonu Kalisz, zaczęło działać w Wielkopolskiej Samodzielnej Grupie Ochotniczej "Warta". Była to antykomunistyczna organizacja konspiracyjna działająca od wiosny do jesieni 1945 roku.