Zebranie ZBoWiD 23 listopada 1980 roku w Opatówku

Dominika pawlikowska

   Bardzo ciekawy dokument, jakim jest protokół z zebrania Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) w Opatówku.

Zebranie ZBoWiD 23 listopada 1980 roku w Opatówku
Kronika ZBoWiD.

   Zebranie odbywa się w kluczowym historycznie momencie – 23 listopada 1980 roku – tuż po powstaniu „Solidarności” i w czasie kryzysu społeczno-gospodarczego. Protokół pokazuje, że członkowie koła żywo interesowali się sytuacją w kraju, dyskutowali o strajkach i kryzysie, ale zarazem pozostawali w orbicie wpływów organizacyjnych i propagandowych ZBoWiD. W ten sposób lokalne koła były nie tylko miejscem integracji kombatantów, ale też narzędziem utrwalania systemu politycznego PRL.

Oto treść protokołu:

"W dniu 23 listopada 1980 roku odbyło się zebranie ogólne – kwartalne wszystkich członków Koła, w sali Zbiorczej Szkoły Gminnej. Zebranie otworzył prezes koła kol. M. Łańduch, witając opiekuna Koła, mjr. Cz. Sawickiego oraz dyrektora szkoły, mgr. Stanisława Brzęckiego.

Na ogólny stan 89 członków, przybyło 53 osoby.

Okolicznościowy referat wygłosił prezes koła M. Łańduch na temat: 37. rocznicy L.W.P. i 63. rocznicy Wielkiej Rewolucji Październikowej; omówił jej znaczenie dla Polski i całego świata oraz aktualne wydarzenia w Polsce od sierpnia 1980 roku, przyczyny powstania niepokojów, strajków robotniczych, kryzysu oraz miejsca członków ZBoWiD w tych wydarzeniach.

Opiekun koła, mjr. Sawicki, omówił zmiany w Zarządzie Głównym i Radzie Naczelnej ZBoWiD w Warszawie, a mianowicie: odwołano przewodniczącego Rady Głównej Piotra Jaroszewicza, a wybrano przewodniczącym gen. Mieczysława Moczara. Odwołano również prezesa Zarządu Głównego Stanisława Wrońskiego, a wybrano Włodzimierza Sokorskiego. Mjr. Sawicki mówił także na temat burzliwych obrad w ZBoWiD w Warszawie oraz poruszył sprawę uprawnień związanych z Kartą Kombatanta.

Dwóm nowym członkom wręczył legitymacje zbowidowskie. Przewodniczący Społecznego Komitetu Budowy Obelisku, kol. M. Łańduch, zrelacjonował przebieg prac, różne kłopoty i trudności w ich załatwianiu. Ustalono, że celem obniżenia kosztów budowy, wszystkie prace niefachowe wykonywać mają członkowie w czynie – około 8–12 osób dziennie po kilka godzin.

Sprawy finansowe zrelacjonował skarbnik Komitetu, kol. Al. Witoń. Dotychczas na konto budowy wpłynęło 404.315 zł, w tym od Urzędu Gminy dotacja w wysokości 100.000 zł. Wydatkowano dotychczas 58.480 zł. Apelowano o dalszą pomoc w pracach i kontynuowanie zbiórki pieniędzy.

Kol. Aleksander Karolewski omówił sprawy socjalne i prosił opiekuna koła o interwencję w Z.W. ZBoWiD w sprawie odznaczeń. Złożono 12 wniosków o odznaczenia. – Na Dzień Zmarłych, na grobach poległych i zmarłych członków złożono kwiaty i zapalono znicze. Wiele kwiatów ofiarował ob. Stanisław Tułacz z Opatówka".

Na koniec zebrania wywiązała się dyskusja na temat obecnej sytuacji w kraju, kryzysu gospodarczego i społecznego, w której wzięło udział kilkunastu członków. W ten sposób zakończono zebranie.

Komentarz historyczny:

Protokół zebrania Koła ZBoWiD z 23 listopada 1980 roku ukazuje typowe oblicze działalności terenowych struktur związku w okresie PRL. Spotkania tego rodzaju łączyły elementy organizacyjne (referaty, sprawy finansowe, plany budowy obelisku) z treściami polityczno-ideologicznymi (odwołania do rewolucji październikowej, do „aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej” w kraju).

Obecność mjr. Czesława Sawickiego, pełniącego funkcję „opiekuna koła”, miała charakter nadzorczy i kontrolny. Opiekunowie byli przedstawicielami wyższych struktur organizacji (okręgowych lub wojewódzkich), delegowanymi do kół lokalnych. Ich zadaniem było pilnowanie, aby działalność oddolnych środowisk kombatanckich była zgodna z linią polityczną PZPR. Sawicki w referacie omówił zmiany personalne w kierownictwie ZBoWiD (odwołanie Piotra Jaroszewicza i Stanisława Wrońskiego, wybór Mieczysława Moczara i Włodzimierza Sokorskiego) oraz kwestie związane z Kartą Kombatanta, co ukazuje zarówno znaczenie polityczne organizacji, jak i wagę spraw socjalnych dla jej członków.

ZBoWiD – geneza i rola

Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) został powołany 2 września 1949 r. na mocy uchwały Prezydium KRN i PZPR, w drodze przymusowego połączenia istniejących wcześniej stowarzyszeń kombatanckich i więźniarskich. Jego celem było stworzenie jednolitej, scentralizowanej organizacji kombatanckiej, podporządkowanej systemowi władzy komunistycznej¹.

Od początku istnienia ZBoWiD pełnił kilka funkcji:

• Propagandową: organizacja była jednym z filarów polityki historycznej PRL. Eksponowała rolę Armii Ludowej, Gwardii Ludowej i środowisk prosowieckich, marginalizując lub wręcz wykluczając kombatantów Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych czy innych formacji niepodległościowych². Wykluczano "niewygodnych" kombatantów: Władze komunistyczne wykorzystywały ZBoWiD do marginalizowania i wykluczania kombatantów, którzy nie pasowali do oficjalnej narracji historycznej. Do Związku często nie przyjmowano żołnierzy Armii Krajowej (AK) i innych formacji niepodległościowych, które były zwalczane przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa. Skupiano "właściwych": Związek zrzeszał głównie członków ugrupowań komunistycznych, żołnierzy Wojska Polskiego, a także funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa (UB) i Milicji Obywatelskiej (MO) uczestniczących w walkach o utrwalanie władzy ludowej. Przyjmowano także więźniów obozów hitlerowskich oraz wdowy i sieroty po poległych. ZBoWiD brał udział w kształtowaniu oficjalnej wersji historii II wojny światowej i okresu powojennego, promując wizerunek PZPR jako głównego siły, która wywalczyła wolność i demokrację.

• Polityczną: kierownictwo związku było obsadzane przez osoby lojalne wobec PZPR. Postacie takie jak Mieczysław Moczar czy Włodzimierz Sokorski wykorzystywały ZBoWiD do wzmacniania swojej pozycji politycznej.

• Socjalną: ZBoWiD zajmował się udzielaniem pomocy materialnej, rozdysponowywaniem odznaczeń i przyznawaniem przywilejów (np. związanych z Kartą Kombatanta). Jednak dostęp do tych świadczeń bywał uzależniony od politycznej lojalności i aktywności w strukturach³.

• Kontrolną: poprzez system opiekunów kół i powiązanie z administracją państwową ZBoWiD sprawował realny nadzór nad środowiskiem kombatanckim, eliminując inicjatywy oddolne i niezależne. 

Znaczenie protokołu z 1980 r.

Dokument z listopada 1980 r. powstał w szczególnym kontekście historycznym – kilka miesięcy po powstaniu „Solidarności” i fali strajków, które zachwiały systemem władzy. Dyskusja uczestników zebrania o sytuacji w kraju, choć zapewne ograniczona i kontrolowana, pokazuje, że także środowiska kombatanckie żywo reagowały na kryzys społeczno-gospodarczy. Jednocześnie rola mjr. Sawickiego i jego wystąpienie przypominają, że ZBoWiD był w tym okresie integralnym elementem systemu komunistycznego, a jego lokalne koła pełniły funkcję zarówno integracyjną, jak i propagandową.

W 1990 roku, w wyniku przemian politycznych w Polsce, ZBoWiD został przekształcony w Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych, który miał odciąć się od przeszłych powiązań z komunistyczną partią.

Na zebraniu z 23 listopada 1980 roku uczestniczył major Czesław Sawicki – wskazany w protokole jako opiekun Koła ZBoWiD. Z protokołu wynika, że mjr Sawicki nie był członkiem koła w tej konkretnej miejscowości, lecz jego opiekunem delegowanym przez struktury wojewódzkie lub powiatowe ZBoWiD. W tamtym czasie w wielu gminach i szkołach działały koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, a władze ZBoWiD wyznaczały oficerów–weteranów do pełnienia funkcji nadzorujących i wspierających działalność takich kół. Sawicki był więc łącznikiem między „dołem” (kołem terenowym) a „górą” (zarządem wojewódzkim/okręgowym).

Dlaczego uczestniczył w zebraniu? jako opiekun miał obowiązek być obecny na zebraniach sprawozdawczych, aby kontrolować, czy działalność koła przebiega zgodnie z linią organizacyjną i polityczną. Przedstawiał członkom koła decyzje i zmiany personalne w Zarządzie Głównym ZBoWiD (np. odwołanie Jaroszewicza, wybór Moczara, zmiana prezesa na Sokorskiego). Jego obecność podnosiła rangę zebrania, a jednocześnie cementowała więź lokalnego środowiska kombatanckiego z centralnymi strukturami.

Jaka była jego rola na zebraniu?

Wystąpienie referatowe – omówił aktualne zmiany w Radzie Naczelnej i Zarządzie Głównym ZBoWiD, podkreślając znaczenie nowych władz (Mieczysław Moczar i Włodzimierz Sokorski).
Komentarz polityczny – odniósł się do „burzliwych obrad w Warszawie” oraz do spraw związanych z uprawnieniami „Karty Kombatanta”, co było ważnym tematem dla członków kół.
Symboliczna funkcja – jego obecność przypominała, że ZBoWiD był organizacją ściśle związaną z aparatem państwowym i partią, a lokalne zebrania nie były tylko spotkaniami towarzyskimi, ale miały wymiar polityczny i kontrolny.
Ceremonialna rola – wręczył nowym członkom legitymacje, co nadawało wydarzeniu oficjalny, uroczysty charakter.

Przypisy:

1. J. Wawrzyniak, ZBoWiD i pamięć drugiej wojny światowej 1949–1969, Warszawa 2009, s. 45–62.

2. A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 1998, s. 348–351.

3. M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2005, s. 221–224.

Gdzie są akta ZBoWiD? tego dowiem się po otrzymaniu odpowiedzi, której oczekuję po zapytaniu wysłanym do Archiwum Państwowego w Kaliszu.