Komisarz Opatówka - Amtskomissar Adolf Herwarth Brake

Komisarz Opatówka - Amtskomissar Herwarth Brake

1. Czym był „Amtskommissar”

• Amtskommissar (komisarz urzędowy) był urzędnikiem niemieckiej administracji lokalnej w okupowanej Polsce, mianowanym przez starostę (Landrat) do zarządzania jednym z tzw. Amtsbezirke – mniejszych jednostek administracyjnych w obrębie powiatu (Kreis).

• Funkcja ta odpowiadała mniej więcej polskiemu wójtowi, lecz w okupacyjnych warunkach miała charakter czysto niemiecki: pełniący tę rolę był z reguły Niemcem (Volksdeutschem lub Reichsdeutschem) i miał bezpośrednio wprowadzać politykę germanizacyjną, pobór kontyngentów, rekwizycje i kontrolę nad ludnością polską.

• Amtskommissar miał bezpośredni wpływ na życie mieszkańców – to on decydował o kontyngentach rolnych, karach, przydziałach ziemi, a także o wysyłaniu na roboty przymusowe do Rzeszy.

Był synem ślusarza, ur. 03 XI 1900 roku w Traben-Trarbach, miejscowości w Nadrenii-Palatynacie.

Wspomnienie mojej babci Marii Wiewiórkowskiej o komisarzu Opatówka Brake.

Opatówek. Maria Wiewiórkowska o komisarzu Brake.

Stan umysłu Brakego oddaje zdjęcie poniżej, na którym kazał się uwiecznić.

Herwarth Brake komisarz Opatówka, uwieczniony
 na posterunku żandarmerii 
Budynek plebanii.

Adolf Herwarth Brake
(ur. 8 listopada 1906, Halberstadt – data i miejsce śmierci nieznane)

Adolf Herwarth Brake urodził się 8 listopada 1906 roku w Halberstadt, w ówczesnej prowincji Saksonia (Niemcy), w rodzinie urzędniczej. Jego ojciec, Georg Bruno Herwarth Brake, był burmistrzem w stanie spoczynku, a matka, Ottomaria z domu Mönnig, zajmowała się domem. Dorastając w środowisku związanym z administracją samorządową, obrał tę samą ścieżkę zawodową. Ukończył studia techniczne lub administracyjne, uzyskując tytuł inżyniera oraz stopień Verwaltungsassessor – asesora administracyjnego przygotowywanego do pełnienia funkcji kierowniczych w administracji państwowej.

W Berlinie zawarł związek małżeński z Emmą Margarete Becker (ur. 6 maja 1912 w Berlinie), asystentką lekarską, córką robotnika Hermanna Beckera i Emmy z domu Müller. W chwili ślubu oboje mieszkali w tej samej dzielnicy Berlina – on przy Ostmarkstraße 4, ona przy Ostmarkstraße 15.

Po wybuchu II wojny światowej Brake został oddelegowany do służby na terenach okupowanej Polski wcielonych bezpośrednio do Rzeszy – w Reichsgau Wartheland (Okręg Rzeszy Kraj Warty). Na mocy telegraficznego zarządzenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy z 9 listopada 1939 roku przeniesiono go z urzędu w Delitzsch do pracy w powiecie kaliskim (Kreis Kalisch). Jako Amtskommissar (komisarz urzędowy) sprawował nadzór nad kilkoma okręgami administracyjnymi (Amtsbezirke), kierując lokalną administracją, poborem kontyngentów, akcjami germanizacyjnymi oraz organizacją robót przymusowych. W swojej pracy wykorzystywał doświadczenie zdobyte w Reichsarbeitsdienst (RAD – Służba Pracy Rzeszy), gdzie zajmował się planowaniem i realizacją robót publicznych.

W lutym 1944 roku został skierowany do Amtsbezirk Schwarzau (Błaszki). Po ograniczeniu akcji robót publicznych i wobec braku możliwości przeniesienia go do innego okręgu jego dalszy pobyt na tym stanowisku uznano za „niepożądany”. Na własną prośbę został zwolniony z funkcji i powrócił do pracy w starostwie powiatowym w Kaliszu.

Stanowisko komisarza urzędowego w okupowanej Polsce wiązało się z szerokimi kompetencjami – obejmowało nadzór nad polską ludnością, egzekwowanie kontyngentów rolnych, przeprowadzanie rekwizycji, kierowanie deportacjami na roboty przymusowe oraz realizację polityki niemieckiej w terenie. Amtskommissar był kluczowym ogniwem między niemiecką administracją powiatową a władzą sprawowaną na poziomie gmin i wsi.W dniu 1 lipca 1942 r. objął urząd Amtskommissara w Schwarzau (Błaszki), gdzie podlegał bezpośrednio staroście powiatowemu w Kaliszu (Landrat). Zadania na tym stanowisku obejmowały nadzór nad aprowizacją, realizację obowiązkowych dostaw (Pflichtablieferung), kontrolę działalności rzeźni miejskiej oraz ścisły nadzór nad personelem, w tym zarówno pracownikami niemieckimi, jak i przydzielonymi robotnikami polskimi.

Z dokumentów urzędowych wynika, że jego kadencja w Błaszkach charakteryzowała się licznymi konfliktami personalnymi. Już w 1944 r. w piśmie prezydenta rejencji zanotowano, że Brake „wielokrotnie wchodził w spory z miejscowymi urzędnikami” i że część z tych sporów „prowokował sam”. Konflikt z Antonem Nowickim, volksdeutschem zatrudnionym w rzeźni, był jednym z kilku odnotowanych przypadków eskalacji napięć w jego urzędzie.

W swojej korespondencji obronnej Brake przedstawiał się jako lojalny członek NSDAP, „stary bojownik ruchu” (Alter Kämpfer), który kieruje się zasadą bezwzględnej surowości wobec każdego, kto przeszkadza w pracy urzędu lub narusza jego autorytet. Nie unikał argumentacji narodowościowej — w odpowiedzi na skargę Nowickiego ostentacyjnie podkreślał jego polskie pochodzenie, sugerując, że germanizację wykorzystuje on wyłącznie do osiągania osobistych korzyści.

Jego sposób prowadzenia urzędu cechowała mieszanina formalnej skrupulatności w sprawozdaniach i twardych, często konfrontacyjnych metod zarządzania personelem. Jednocześnie w jego wypowiedziach można dostrzec poczucie osobistej misji oraz przekonanie o konieczności ścisłego egzekwowania przepisów w warunkach wojny.

W 1944 r. Brake został odwołany z funkcji w Błaszkach i przeniesiony do urzędu starosty w Kaliszu. Oficjalnym powodem była reorganizacja kadrowa, jednak wcześniejsze raporty sugerują, że powodem mogły być powtarzające się konflikty i skargi.

Brakuje informacji o jego losach po 1945 roku. Wielu urzędników niemieckiej administracji Kraju Warty ewakuowało się w styczniu tego roku wraz z wycofującymi się wojskami niemieckimi. Część z nich uniknęła odpowiedzialności, osiedlając się w strefach zachodnich. Nie wiadomo, czy Adolf Herwarth Brake przeszedł proces denazyfikacji ani gdzie spędził ostatnie lata życia.

Tabela źródeł archiwalnych dotyczących Adolfa Herwartha Brakego:

Data / okres	Wydarzenie / informacja	Źródło archiwalne	Uwagi
8 listopada 1906	Narodziny w Halberstadt, Saksonia	Urząd Stanu Cywilnego w Halberstadt – akt urodzenia	Syn Georga Bruno Herwartha Brake i Ottomarii z d. Mönnig
1930–1939	Kariera urzędnicza w Niemczech	Niemieckie rejestry urzędnicze (Beamtenverzeichnis)	Uzyskanie tytułu inżyniera i stopnia Verwaltungsassessor
przed 1940	Małżeństwo z Emmą Margarete Becker	Urząd Stanu Cywilnego w Berlinie – akt małżeństwa, Nr 576 (Eheaufgebotsregister Nr. 578)	Ślub w Berlinie; oboje zamieszkali przy Ostmarkstraße
9 listopada 1939	Oddelegowanie do Reichsgau Wartheland	Telegraficzny rozkaz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy (RMdI)	Przeniesienie z urzędu w Delitzsch do powiatu kaliskiego
1939–1944	Pełnienie funkcji Amtskommissar w powiecie kaliskim	Akta administracyjne Regierungspräsident Litzmannstadt	Nadzór nad kilkoma Amtsbezirke
luty 1944	Przeniesienie do Amtsbezirk Schwarzau (Błaszki)	Pismo urzędowe z 19.01.1944, Regierungspräsident Litzmannstadt do Reichsstatthalter in Posen	Powód: doświadczenie w RAD
maj 1944	Odwołanie z funkcji Amtskommissar w Schwarzau	Pismo z 23.05.1944 z kancelarii Reichsstatthalter	Oficjalne zatwierdzenie zmiany personalnej
styczeń 1945	Prawdopodobna ewakuacja z Kraju Warty	Brak zachowanego dokumentu bezpośredniego	Ewakuacja administracji niemieckiej przed ofensywą Armii Czerwonej
po 1945	Nieznane dalsze losy	Brak danych w powojennych rejestrach ludności i denazyfikacji	Prawdopodobne osiedlenie się w strefie zachodniej Niemiec

Nr 576
(Rejestr zapowiedzi małżeńskich Nr 578)

Przed niżej podpisanym urzędnikiem stanu cywilnego stawili się dziś w celu zawarcia małżeństwa:

1. Inżynier, asesor administracyjny Adolf Herwarth Brake,
   którego tożsamość potwierdzono na podstawie aktu urodzenia,
   wyznania ewangelickiego,
   urodzony dnia 8 listopada 1906 roku w Halberstadt, powiat Halberstadt,
   zamieszkały w Berlinie, Ostmarkstraße 4,
   syn burmistrza w stanie spoczynku Georga Bruno Herwartha Brake i jego żony Ottomarii z domu Mönnig, oboje zamieszkali w Halberstadt.

2. Asystentka lekarska Emma Margarete Becker,
   której tożsamość potwierdzono na podstawie aktu urodzenia,
   wyznania ewangelickiego,
   urodzona dnia 6 maja 1912 roku w Berlinie,
   zamieszkała w Berlinie, Ostmarkstraße 15,
   córka robotnika Hermanna Beckera i jego żony Emmy z domu Müller, oboje zamieszkali w Berlinie.

Herwarth Brake - akt ślubu.Ślub z Emmą Margarete Becker zawarł w Berlinie, 
 w okresie wcześniejszym niż jego delegacja do Kraju Warty.

W Archiwum Państwowym w Poznaniu znajdowała się teczka Brakego, którą udało mi się pozyskać i przeanalizować. Archiwum Państwowe w Poznaniu, Namiestnik Rzeszy w Okręgu Kraju Warty – Poznań, sygn. 53/299/0/12/3509, Amtskommissar Brake (Brage), 1942–1944.

Konflikt w Schwarzau (Błaszki), 1942–1943 — skarga Antona Nowickiego i odpowiedź Herrmanna Brakego

Wprowadzenie

Błaszki, w okresie okupacji niemieckiej przemianowane na Schwarzau, były siedzibą urzędu gminnego (Amtsbezirk), kierowanego przez Amtskommissara – urzędnika mianowanego przez władze okupacyjne. Od 1 lipca 1942 r. funkcję tę pełnił Herrmann Brake, sprowadzony z Detmold w Rzeszy. Zadania Amtskommissara obejmowały egzekwowanie obowiązkowych dostaw mięsa i tłuszczów (Pflichtablieferung), nadzór nad pracą rzeźni miejskiej, kontrolę nad aprowizacją i nadzorowanie lokalnej administracji. W warunkach okupacji były to stanowiska o ogromnej władzy nad codziennym życiem ludności — zarówno polskiej, jak i niemieckiej oraz volksdeutschów.

W drugiej połowie 1942 r. w urzędzie doszło do narastającego konfliktu między Brakem a dozorującym rzeźnię Antonem Nowickim, volksdeutschem zamieszkałym w Schwarzau, którego syn służył w Wehrmachcie. Spór przerodził się w formalną skargę do namiestnika Rzeszy w Poznaniu.

Skarga Antona Nowickiego

(tłumaczenie z języka niemieckiego, 21 listopada 1942 r.)

„Dnia 19 listopada bieżącego roku ustnie uprzedziłem mojego wuja, a także w formie bezpośredniego oskarżenia przedstawiłem swoją skargę.

Ja, Anton Nowicki, robotnik leśny, posiadam krowy w Obstein, a od tamtejszych znajomych przez 14 dni oddawałem mleko w ramach obowiązkowych dostaw kontyngentowych. Przez cały rok wykonywałem wszystkie prace przy oborze samodzielnie, aż Pan Komisarz Urzędu Gminnego przydzielił do obory trzech polskich robotników.

W dniu 16 listopada Pan Komisarz wezwał mnie wraz z tymi trzema robotnikami do swojego biura. Ustawił nas w kręgu i najpierw zapytał o stan inwentarza żywego oraz powody naszego spotkania. Pięć koni zostało zarekwirowanych i nie zwrócono ich. Zapytał mnie, czy chodziłem do mojego wuja — odpowiedziałem, że tak, byłem tam następnego dnia.

Następnie chciałem wpisać 25 groszy do książki obowiązkowych dostaw, a on uderzył mnie w twarz i znieważył słownie. Nazajutrz, kiedy byłem w domu, zapytałem dzieci, gdzie jest mleko, a one odpowiedziały w sposób bezczelny. Potem Pan Komisarz kazał mnie ponownie przyprowadzić, zarzucając mi słowa, których nie wypowiedziałem. W trakcie rozmowy uderzył mnie 8–10 razy przed innymi, grożąc zabraniem 25 marek.

Zostałem pobity i znieważony przez Pana Komisarza. Obecnie nie mogę wykonywać pracy jako robotnik leśny. Proszę o przeprowadzenie ostatecznego dochodzenia na miejscu w Schwarzau oraz o rozpatrzenie mojej skargi w całości.”

skarga Antona Nowickiego z Schwarzau (Błaszki)
 przeciwko komisarzowi Herrmannowi Brake 1
Archiwum Państwowe w Poznaniu,
Namiestnik Rzeszy w Okręgu Kraju Warty – Poznań,
sygn. 53/299/0/12/3509, Amtskommissar Brake (Brage), 1942–1944.

 Odpowiedź Herrmanna Brakego

(tłumaczenie z języka niemieckiego, 9 stycznia 1943 r.)

Brake odrzuca zarzut pobicia, przedstawiając siebie jako urzędnika, który od początku starał się uporządkować pracę rzeźni. Twierdzi, że Nowicki był niepiśmienny, nie miał kwalifikacji rzeźniczych, a ponadto dopuszczał się nadużyć: wkładania części wpływów do własnej kieszeni, niewłaściwego rozliczania sprzedaży mięsa, braku rozliczenia z dostarczonego drewna z odpadami.

Opisuje incydent z 10 sierpnia 1942 r., kiedy Nowicki miał wydać mięso z przymusowo ubitej krowy bez zezwolenia i ukrywać ten fakt przez 24 godziny. Wskazuje, że takie zachowanie podważało zaufanie do rzeźni i dowodziło jego niezdolności do pracy.

Brake przyznaje, że w trakcie kłótni chwycił Nowickiego za ramiona i mógł nazwać go „Schieberem” (spekulantem), ale zaprzecza, jakoby go uderzył. Twierdzi, że zaproponował mu 25 marek w ramach ugody, a nie groźby. W dalszej części odpiera zarzuty, atakując Nowickiego personalnie — określa go jako „Polaka z mentalnością i sposobem działania jak Polak”, sugeruje, że germanizację wykorzystuje wyłącznie dla osobistych korzyści, a fakt, że jego syn służy w Wehrmachcie, traktuje jako „niesmaczną reklamę” własnej osoby.

Na zakończenie Brake podkreśla swoją lojalność wobec NSDAP, długoletnie doświadczenie urzędnicze i stosowanie zasady „bezwzględnej surowości wobec każdego, kto przeszkadza w pracy urzędu”.

Incydent z 10 sierpnia 1942 r.
Brake: Oskarża Nowickiego o wydanie mięsa z ubitej krowy
bez zezwolenia i zatajenie tego faktu przez 24 godziny.
Archiwum Państwowe w Poznaniu,
Namiestnik Rzeszy w Okręgu Kraju Warty – Poznań,
sygn. 53/299/0/12/3509, Amtskommissar Brake (Brage), 1942–1944.

Obie relacje potwierdzają, że między Nowickim a Brakem narastał ostry konflikt od kilku tygodni po objęciu urzędu przez komisarza. W obu wersjach pojawia się incydent fizycznego kontaktu oraz kwota 25 marek, jednak interpretacja jest skrajnie odmienna: dla Nowickiego była to groźba i upokorzenie, dla Brakego — próba ugody.

Nowicki skupia się na opisie pobicia i złego traktowania, pomijając kwestie rozliczeń czy podejrzeń o nadużycia. Brake odwrotnie — minimalizuje znaczenie rzekomego pobicia, a jako główny motyw konfliktu przedstawia niekompetencję i nielojalność skarżącego. Wersja Brakego zawiera liczne szczegóły o rzekomych defraudacjach, które nie pojawiają się w relacji Nowickiego.

Odpowiedź Brakego jest również obciążona wątkiem narodowościowym — oskarża on Nowickiego o „polskie” sposoby działania, co w realiach polityki narodowościowej Kraju Warty miało charakter dyskredytujący i mogło wpłynąć na ocenę wiarygodności skarżącego przez władze.

Komentarz historyczny

Postępowanie to ujawnia mechanizmy działania okupacyjnej administracji w Kraju Warty, w której nawet Volksdeutsch, formalnie uprzywilejowany wobec Polaków, mógł znaleźć się w konflikcie z niemieckim urzędnikiem sprowadzonym z Rzeszy. Spory tego rodzaju ujawniają, że napięcia występowały nie tylko na linii Niemcy–Polacy, lecz również wewnątrz samego aparatu administracyjnego, w relacjach personalnych, zawodowych i narodowościowych.

Procedura skarg, choć przewidziana w systemie, była narzędziem, z którego skutecznie mogli korzystać przede wszystkim ci, którzy posiadali status obywatela Rzeszy lub Volksdeutscha. Zarzut „Schieberei” w realiach wojny był szczególnie poważny — dotyczył spekulacji i czarnego rynku, a jego użycie mogło zaważyć na losie urzędnika. W tej sprawie pojawia się on jako element zarówno obrony Brakego, jak i potencjalnego oskarżenia wobec Nowickiego.

Całość korespondencji i przebieg postępowania wskazują, że sprawa miała nie tylko wymiar dyscyplinarny, ale i propagandowy, a jej rozstrzygnięcie mogło być uzależnione od układów personalnych w administracji i strukturach NSDAP, a nie od obiektywnego ustalenia faktów.

Osoby w dokumencie

Herwarth Brake – sekretarz rządowy, były mistrz polowy w RAD (Reichsarbeitsdienst – Służba Pracy Rzeszy). Miał doświadczenie w organizacji robót publicznych i prawdopodobnie kierował akcjami przymusowej pracy. Dokument pokazuje, że po ograniczeniu tych robót jego rola stała się zbędna, a dalsze pełnienie funkcji uznano za „niepożądane” (co mogło oznaczać zarówno brak przydatności, jak i konflikt personalny).
Karl Tölle – inspektor nadzorujący urząd, rocznik 1900, wcześniej urzędnik w powiecie Lippe (Niemcy). Od 1942 roku był urzędnikiem dla Kalisch-Land, teraz tymczasowo przeniesiony do Schwarzau.

•  

Treść Pisma:

Prezydent Rejencji
A.Z.: I K: 1723/02-0

Przy odpowiedzi należy podać temat oraz znak sprawy.

Litzmannstadt, dnia 19 stycznia 1944 r.
Steinstr. 15
Telefon 23290–34

Do
Pana Namiestnika Rzeszy w Poznaniu

Dotyczy: Stosunki personalne komisarzy urzędowych; tu: okręg urzędowy Schwarzau, powiat Kalisz.

Bez dekretu
Referent: Radca rządowy Schlobach

Zgodnie z telegraficznym zarządzeniem Pana Ministra Spraw Wewnętrznych Rzeszy z dnia 9.11.1939 r. – Berlin nr 58/52 – podporządkowany służbowo staroście powiatu Kalisz sekretarz rządowy Herwarth Brake z urzędu starostwa w Delitzsch został wyznaczony do wykonywania obowiązków komisarza urzędowego w różnych okręgach urzędowych. Z uwagi na swoje wcześniejsze doświadczenie jako były mistrz polowy w Służbie Pracy Rzeszy (RAD) wykonał on również uznane usługi przy różnych akcjach robót publicznych. Dlatego został tymczasowo mianowany administratorem okręgu urzędowego Schwarzau.

Po tym, jak z miejscowych względów akcje robót publicznych musiały zostać w dużym stopniu ograniczone i tym samym nie miał on już znaczących zadań jako komisarz urzędowy, okazało się, że nie można go przydzielić do innego, wymagającego obsadzenia okręgu urzędowego. W rezultacie jego dalszy pobyt w Schwarzau stał się niepożądany. Brake, rozumiejąc tę sytuację, okazał potrzebne zrozumienie i poprosił o zwolnienie ze stanowiska komisarza urzędowego. Został więc zwolniony z administrowania okręgiem urzędowym Schwarzau i przeniesiony z powrotem do urzędu starosty w Kaliszu.

Na miejsce Brake’a został mianowany inspektor nadzorujący urząd Karl Tölle, ur. 23.01.1900 r., z urzędu komisarza urzędowego okręgu Kalisch-Land, do tymczasowego prowadzenia spraw komisarza urzędowego w Schwarzau. Tölle, który wcześniej był urzędnikiem administracji powiatu w Lippe, został w 1942 r. przez starostę powiatu Kalisz ostatecznie zatrudniony jako urzędnik dla okręgu urzędowego Kalisch-Land i dotąd wielokrotnie sprawdził się w zastępstwie jako komisarz urzędowy.

Proszę o  zgodę na to rozwiązanie, przy czym zaznaczam, że w przypadku powierzenia funkcji Töllemu nie chodzi na razie o obsadzenie stanowiska na stałe, lecz jedynie o tymczasowe zastępstwo.

P. 17.1.44

1. Przekazać do Ministerstwa – sprawy personalne

2. Do akt

W zastępstwie:
(podpis)